Skałka Rogoźnicka
POŁOŻENIE
HISTORIA
W historii geologicznej pienińskiego pasa skałkowego, rozciągającego się wąską strefą (do 20 km) od okolic Wiednia po Karpaty Rumuńskie, Skałka Rogoźnicka ma szczególne znaczenie dla stratygrafii pogranicza jury górnej i kredy dolnej, a ściślej ich pięter: tytonu i beriasu sukcesji (serii) czorsztyńskiej.
“Skałka Rogoźnicka” chroniona jako rezerwat przyrody znajduje się około 1,5 km na południe od wsi Rogoźnik.
Zbudowana jest ona z muszlowca, zwanego muszlowcem rogoźnickim” lub muszlową brekcją rogoźnicką”. Według formalnego podziału jest on wyróżniany jako litostratygraficz-ne ogniwo muszlowca z Rogoźnika formacji wapieni dursztyńskich. Muszlowiec zawiera wyjątkowo liczne skamieniałości: amonitów, belemnitów, ramienionogów, małży, korali osobniczych i liliowców. Stąd oraz z sąsiednich tzw. Skałek Rogoźnickich pozyskiwano skamieniałości, które stanowiły kolekcje opracowywane już w ubiegłym wieku głównie przez Zittla (1870), Neumayra (1871)”, Zaręcznego (1876) i Uhliga (1890). Niestety, zbiory te w większości uległy zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej, a istniejące mają na ogół mało dokładne lub wątpliwe metryki pochodzenia (Birkenmajer 1962). W Polsce zachowała się jedynie kolekcja S. Zaręcznego, przechowywana w Instytucie Nauk Geologicznych PAN w Krakowie. Ponowne tworzenie kolekcji faun z muszlowca i ich nowoczesne opracowanie dało podstawę do rewizji dotychczasowych oznaczeń amonitów, co umożliwiło określenie wiekowych zasięgów wyróżnianych tu warstw (Kutek, Wierzbowski 1979, 1986a,b, Wierzbowski, Remane 1992). Zbiory te znajdują się w Instytucie Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego. Z tych warstw została również oznaczona fauna liliowców ( Pisera, Dzik 1979) oraz ramienionogów (Barczyk 1991, Krobicki 1994). Skałka Rogoźnicka pozostawała przez długi okres powojenny w obszarze eksploatacji wapienia, prowadzonej w obrębie okolicznych Skałek Rogoźnickich, dlatego też tworzenie rezerwatu i późniejsze starania o jego powiększenie napotykały trudności. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych eksploatacja, prowadzona od kierunku zachodniego przez Nowotarskie Zakłady Terenowego Przemysłu Materiałów Budowlanych, zagroziła bezpośrednio istnieniu Skałki Rogoźnickiej. W staraniach o jej ochronę zaangażowanych było wówczas wielu geologów, a zwłaszcza S. Małkowski i W. Goetel. Jednakże dopiero konkretne uzgodnienia z eksploatatorem i opracowanie projektu ochrony przez K. Birkenmajera stworzyły podstawę do ustanowienia tu w 1961 r. rezerwatu przyrody o powierzchni 0,2556 ha (M. P. nr 76, póz. 322). Dużą pomocą w tych staraniach służył S. Smólski, ówczesny Wojewódzki. Konserwator Przyrody w Krakowie. Niebawem okazało się drukiem szczegółowe opracowanie rezerwatu (Birkenmajer 1962). Ochroną rezerwatową objęto skalistą kulminację (670 m n.p.m.) wraz z fragmentem sztucznego odsłonięcia na północnym stoku wzgórza.
W latach sześćdziesiątych eksploatację wapienia w pobliżu rezerwatu przejęła Mineralna Spółdzielnia Pracy “Zgoda” z siedzibą w Nowym Targu, a następnie Zarząd Inwestycji i Budownictwa Wiejskiego Centralnego Związku Kółek i Organizacji Rolniczych (Zakład Usług Remontowo-Budowlanych w Rusocicach).
Prace wydobywcze były prowadzone po wschodniej stronie rezerwatu i z czasem sięgnęły jego granic. Około 1977 r. wstrzymano eksploatację, ale formalna decyzja w tej sprawie zapadła
dopiero w 1982 r. Plan rekultywacji wyrobisk został opracowany przez Przedsiębiorstwo Projektowania i Realizacji Inwestycji Przemysłu Cementowego i Wapienniczego w Krakowie. Na wniosek Zakładu Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN (obecnie Instytut Ochrony Przyrody PAN) w projekcie rekultywacji przewidziano powiększenie istniejącego rezerwatu do powierzchni 3,11 ha. W obrębie zaprojektowanego powiększenia rezerwatu mieściły się wszystkie wyrobiska otaczające Skałkę Rogoźnicką od zachodu, północy i wschodu (kamieniołomy Rogoźnik I i Rogoźnik II). Plan rekultywacji ograniczył się w realizacji jedynie do uporządkowania wyrobisk.
W 1993 r. na zlecenie Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Nowym Sączu został ponownie opracowany projekt powiększenia rezerwatu, oparty na nowych wynikach prac badawczych (Alexandrowicz i in. 1993). Projekt ten dotychczas nie został zrealizowany. Dokumentacja rezerwatu zaprojektowanego w nowych granicach zawiera oprócz jego merytorycznej charakterystyki również dane administracyjne i koncepcję przystosowania dla celów dydaktycznych. Przygotowany został także wniosek dla potrzeb formalnego zarządzenia o powiększeniu rezerwatu. Jego powierzchnia w nowych granicach wynosi 3,0570 ha, a więc jest większa w stosunku do obecnej o 2,8014 ha.
Obszar objęty dotychczas ochroną charakteryzuje się naturalną, skałkową rzeźbą. Teren wchodzący w skład powiększonej części rezerwatu jest prawie w całości przekształcony i obejmuje wyrobiska poeksploatacyjne ze stromymi ścianami oraz hałdy. Znajdujące się tu działki gruntowe mają charakter nieużytków i są administracyjnie przynależne do gmin Szaflary i Nowy Targ w województwie nowosądeckim . Skomplikowane stosunki własnościowe – bardzo liczne, prywatne działki gruntowe – i niewłączenie w porę projektu ochrony do planu zagospodarowania gmin, przyczyniły się do opóźnienia jego realizacji.
CHARAKTERYSTYKA GEOLOGICZNA
W budowie geologicznej pienińskiego pasa skałkowego wyróżnia się kilka sukcesji utworów jury i kredy, które sedymentowały w różnych warunkach batymetrycznych ówczesnego morza Tetydy. Utwory należące do sukcesji czorsztyńskiej są płytkowodne i tworzą nieciągłe pasy o przebiegu mniej więcej równoleżnikowym, silnie zdeformowane tektonicznie (rys. 3). Na południe od Rogoźnika utwory należące do tej sukcesji wyodrębniają się w krajobrazie jako pojedyncze skałki lub ich grupy. Według poglądu Birkenmajera (1962), Skałki Rogoźnickie mają budowę diapirową. Są to bloki i soczewki zaklinowane tektonicznie wśród bardzo intensywnie sfałdowanych margli górnokredowych (tzw. margle puchow-skie), wydzielanych obecnie jako litostratygraficzne ogniwo margli z Pustelni formacji z Jaworek (Birkenmajer 1977).
Chroniona “Skałka Rogoźnicka” wznosi się ponad sąsiadującymi z nią dwoma nieczynnymi kamieniołomami proponowanymi do ochrony. Jest ona zbudowana z prawie pionowo zapadających ku północnemu zachodowi sekwencji warstw. Przeprowadzone ostatnio szczegółowe badania biostratygraficzne, w obrębie wydzielonych 23 warstw odsłaniającego się tu muszlowca, doprowadziły do określenia na podstawie fauny amonitowej wieku poszczególnych części profilu, od najniższego tytonu (najwyższe piętro górnej jury) do beriasu (najniższe piętro dolnej kredy) (Kutek, Wierzbowski 1979, 1986a,6, Wierzbowski, Remane 1992). Szczegółowa analiza amonitowej sukcesji muszlowców została następnie uzupełniona badaniami następstwa ramienionogów (Barczyk 1991, Krobicki 1994).
“Skałka Rogoźnicka” składa się z dwóch części rozdzielonych wąskim korytarzem, zasłanym usypiskiem. Po jego południowej stronie odsłaniają się warstwy starsze (dolny i środkowy tytoń). Są to głównie muszlowce sparytowe z wkładką muszlowca mikrytowego, który tworzy żyłę neptuniczną. Obie te odmiany różnią się od siebie głównie wielkością kryształów kalcytu, stanowiących podstawową masę skały. Północna część skałki zbudowana jest z muszlowca mikrytowego reprezentującego pogranicze tytonu górnego i dolnego beriasu. Oba typy muszlowców składają się z pokruszonych amonitów, aptychów (wieczka amonitów), ramienionogów i fragmentów członów liliowców (trochitów). Skamieniałości są spojone sparytem lub mikrytem. We wnętrzu większości muszli wykrystalizował kalcyt tworząc szczotki. Rozmieszczenie szczątków fauny jest chaotyczne.
Stanowisko scharakteryzowanych skał jest uznane za stratotyp formalnie wydzielonego ogniwa muszlowca z Rogoźnika (Birkenmajer 1977). Stratotyp ten ma znaczenie ponadregionalne, a występujący tu zespół fauny reprezentuje najlepiej biostratygraficzny poziom amonitowy Semiformiceras semiforme tytonu środkowego w obszarze alpejsko-karpackim (Arkell 1956). Bogactwo faunistyczne muszlowca rogoźnic-kiego, dawna i współczesna historia badań jego paleontologicznych i biostratygraficznych wartości czynią “Skałkę Rogoźnicka” szczególnie ważnym geotopem. W 1989 r. została ona wpisana na Listę UNESCO Światowego Dziedzictwa Geologicznego jako wysokiej klasy obiekt naukowy o międzynarodowym znaczeniu paleontologicznym i stratygraficznym.
Do włączenia w obręb rezerwatu zaproponowano dwa nieczynne kamieniołomy wraz z hałdami, przylegające do chronionej “Skałki Rogoźnickiej” od wschodu i zachodu . Odsłonięcie w kamieniołomie wschodnim łącznie ze”Skałką Rogoźnicką” ma szczególną wartość jako zespół różnie wykształconych “skałek”dokumentujących biostratygraficzne następstwo wapiennych utworów sukcesji czorsztyńskiej w przedziale czasu geologicznego tyton-berias (najwyższa jura – najniższa kreda). Kamieniołom zachodni ukazuje przede wszystkim margliste osady stanowiące osłonę Skałek Rogoźnickich. Rezerwat w poszerzonym zasięgu w porównaniu z istniejącym ma większe znaczenie dla problematyki całego pienińskiego pasa skałkowego.
W bocznej skarpie, przy wysokiej ścianie wschodniego kamieniołomu, widoczne są białe wapienie krynoidowe wieku środkowojurajskiego (formacja wapienia ze Smolegowej) i białe muszlowce mikrytowe (Birkenmajer 1977, Kutek, Wierzbowski 1986a,b). Na pionowej ścianie kamieniołomu wysokości około 12 m odsłaniają się gruboławicowe, czerwone, mikrytowe muszlowce amonitowo-brachiopodowe zawierające także szczątki liliowców i nieliczne korale osobnicze. Miejscami skamieniałości występują jako nagromadzenia fragmentów skorup i szkieletów (bioklasty). Muszlowce mają około 10 m miąższości. Jest to stratotyp ogniwa muszlowca z Rogoży, reprezentujący wczesny środkowy tytoń (B i r k e n m a j e r 1977), a zarazem jedyne wystąpienie tego typu facjalnego wykształcenia tytonu w całym łańcuchu alpejsko-karpackim (Kutek, Wierzbowski 1986a,b). W najwyższej części ściany kamieniołomu odsłaniają się białe muszlowce mikrytowe.
Utwory występujące w kamieniołomie oprócz szczególnego znaczenia stratygraficznego mają unikatową wartość paleontologiczną, jako miejsce bogactwa i różnorodności klasycznie opracowanej fauny (Pisera, Dzik 1979, Krobicki 1994).
Szczegółowe badania utworów we wschodnim kamieniołomie doprowadziły do ich korelacji z osadami, z których jest utworzona “Skałka Rogoźnicka” (Kutek, Wierzbowski 1986a,b). Z korelacji tej wynika, że wyróżnione w kamieniołomie ogniwo muszlowca z Rogoży jest facjalnym i wiekowym odpowiednikiem środkowotytońskiego muszlowca z Rogoźnika.
W zachodnim kamieniołomie zasługują na uwagę fragmentarycznie już odsłonięte margle czerwone, szare i zielone. Reprezentują one ogniwo margli z Pustelni formacji z Jaworek, dawniej określane jako margle puchowskie (Birkenmajer 1977). Osady te zawierają liczną mikrofaunę otwornic wskazujących na górną kredę, a w szczególności na cenoman, koniak i turoń (Alexandrowicz 1966).
“CHROŃMY PRZYRODE OJCZYSTA”R.LIII/53/1997 ZOFIA ALEXANDROWICZ , MICHAŁ KROBICKI , MAŁGORZATA GONERA , WITOLD PAWEŁ ALEXANDROWICZ
